Powodowana zjawiskami globalizacji tendencja do koncentracji aktywności społeczno-ekonomicznej w miastach powoduje, że obszary zurbanizowane stają się miejscami o silnie przekształconym, a często zdegradowanym środowisku przyrodniczym. Jednocześnie wraz z rozwojem miast zaobserwować można, że jakość życia społeczności lokalnych zależy w coraz większym stopniu nie tylko od dostępności infrastruktury technicznej i społecznej, ale również tej zielono-błękitnej. W miastach pojawia się popyt na tzw. usługi ekosystemowe, które coraz bardziej determinują jakość warunków bytowych ludności.
Źródło: kurier.pap
W krajach rozwiniętych zauważalna staje się następująca prawidłowość: wraz ze wzrostem poziomu zamożności i wykształcenia społeczeństwa rośnie znaczenie, przepisywane przez wspólnoty lokalne środowisku przyrodniczemu, jako coraz istotniejszemu uwarunkowaniu – odczuwanej w sposób subiektywny przez mieszkańców danego obszaru – jakości życia. Uogólniając można powiedzieć, że dobry stan środowiska naturalnego w miastach staje się jednym z czynników wpływających na podnoszenie ich atrakcyjności jako miejsc zamieszkania, pracy, a także krótkookresowego, codziennego wypoczynku.
Wysoka jakość walorów środowiska przyrodniczego miast może sprzyjać lansowanej i realizowanej przez lokalne władze samorządowe idei reurbanizacji tj. „powrotu do miasta”, gdzie działania na rzecz ochrony środowiska stają się integralną częścią projektów rewitalizacji. Warto zauważyć, że np. dostępność do terenów zieleni naturalnej i urządzonej (jako miejsc codziennego wypoczynku) oraz ogólnie wysoka jakość środowiska przyrodniczego – determinujące komfort zamieszkania i pracy osób zatrudnionych w szczególności w sektorach przemysłów kreatywnych – stają się w XXI w. coraz istotniejszymi czynnikami sprzyjającymi rozwojowi kapitału ludzkiego. Przejawy tego widzimy w specyfice lokalizacji takich szczególnych obiektów jak np. centra badawczo-rozwojowe, ośrodki akademickie itp. W wymiarze ekonomicznym dość wyraźnie dostrzegalny jest wpływ stanu/jakości środowiska przyrodniczego na wartość rynkową nieruchomości – przede wszystkim mieszkaniowych.
Szczególnymi argumentami przemawiającymi za wzrostem dbałości o stan środowiska przyrodniczego w miastach są:
1) konieczność adaptacji przestrzeni miast do zmian klimatycznych, powodujących w terenach zurbanizowanych różnego rodzaju uciążliwości i zagrożenia takie jak: efekty wyspy ciepła (szczególnie dotkliwy latem), podtopienia, powodzie po ulewnych opadach itp.
2) starzenie się społeczeństwa, które powoduje wzrost popytu na tereny służące do codziennego wypoczynku i rekreacji. W tym w obszarach zwartej zabudowy.
Zarysowane wyżej zjawiska zaczynają być dostrzegalne również w polskim społeczeństwie, które w wielu aspektach przeszło już proces transformacji ustrojowej. W kontekście relacji człowiek – środowisko, widoczny jest wzrost społecznej percepcji stanu środowiska jako istotnego czynnika kształtującego warunki bytowe i jakość życia, aczkolwiek nie zawsze towarzyszą temu adekwatne do oczekiwań społecznych działania władz lokalnych. Warto zwrócić uwagę na to, że od strony prawnej zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty w zakresie ochrony środowiska i przyrody należy do zadań własnych gminny (art. 7, ust. 1, pkt 1, ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym).
Mimo iż ochrona i właściwe kształtowanie środowiska przyrodniczego (tj. nastwione na poprawę jego jakości, w celu poprawy warunków bytowych ludności) powinno być traktowane jako jedno z podstawowych zadań samorządu, działalność władz lokalnych w zakresie ochrony środowiska sprowadzana jest często jedynie do:
- literalnego przestrzegania przepisów prawa (ustawy o ochronie przyrody, ustawy Prawo ochrony środowiska i in.) regulujących podstawowe obowiązki administracji publicznej w przedmiotowym zakresie;
- podejmowania tylko takich („ponadnormatywnych”) działań z zakresu ochrony środowiska, które mogą być wykorzystane w budowaniu pozytywnego w wizerunku władz lokalnych.
Mając jednakże na uwadze z jednej strony rosnące społeczne zapotrzebowanie na różnego rodzaju usługi ekosystemowe w mieście, z drugiej zaś obiektywnie istniejące problemy i zagrożenia środowiskowe – postulować można potrzebę podejmowania szerszych i systemowych przedsięwzięć ukierunkowanych na poprawę stanu środowiska w mieście niezależnie od wymogów prawnych nakładających na samorządy lokalne formalne obowiązki w przedmiotowym zakresie.
Do inicjatyw niezbędnych dla poprawy środowiskowych warunków życia w mieście zaliczyć należy przede wszystkim:
1. Zachowanie dotychczas istniejących i zwiększanie (w miarę możliwości przestrzennych) powierzchni terenów zieleni miejskiej, w szczególności w odniesieniu do zieleni wysokiej i naturalnej (lasy miejskie); zakładanie nowych terenów zieleni urządzonej (parki, skwery, zieleńce), w tym także w centrach miast (parki kieszonkowe), zadrzewianie ciągów pieszych i ścieżek rowerowych w celu uatrakcyjnienia i poprawy komfortu korzystania z alternatywnych sposobów przemieszczania się po mieście.
2. Określenie, na podstawie przesłanek przyrodniczych, standardów pielęgnacji zieleni urządzonej oraz zwiększenie kontroli nad działaniami prowadzonymi w tym zakresie w celu zweryfikowania zasadności, zakresu i jakości wykonywanych prac związanych z utrzymaniem zieleni (ograniczenie nadmiernego i zbędnego przycinania drzew, krzewów, koszenia trawników itp.).
3. Renaturyzację dolin rzecznych i zwiększanie powierzchni terenów zajętych przez zbiorniki wodne.
4. Zwiększenie zdolności przestrzeni miejskiej do retencjonowania wody, poprzez wprowadzenie standardów urbanistycznych ograniczających do absolutnego minimum utwardzanie powierzchni gruntów; utwardzanie powierzchni miejskiej należy ograniczyć głównie do terenów służących celom komunikacyjnym, natomiast weryfikować i poddawać rygorystycznej kontroli projekty inwestycyjne i rewitalizacyjne zakładające utwardzanie powierzchni w przestrzeniach publicznych takich jak: place, skwery, przedpola budynków itp.
5. Podejmowanie działań na rzecz eliminacji lokalnych źródeł niskiej emisji zanieczyszczeń powietrza, w szczególności tych odpowiadających za powstawanie smogu, do których należą przede wszystkim przestarzałe źródła ogrzewania oraz motoryzacja. Rozwiązaniami preferowanymi w tym zakresie mogą być: programy finansowe wspomagające likwidację starych instalacji grzewczych, a także wspierające termomodernizację budynków mieszkalnych oraz użyteczności publicznej itp.; lokalne standardy emisyjne dla nowych źródeł ogrzewania; ograniczenia ruchu samochodów w centrach miast i wsparcie dla rozwoju zbiorowych i alternatywnych środków transportu; zwiększanie udziału elektro-mobilności w transporcie publicznym.
6. Ograniczanie źródeł hałasu w mieście, przede wszystkim poprzez uspokojenie ruchu samochodowego; stosowanie zieleni i innych barier izolujących tereny zabudowy mieszkaniowej od źródeł hałasu oraz wprowadzenie ograniczeń lub eliminację urządzeń komunalnych generujących uciążliwy hałas i spaliny przy strzyżeniu trawników, przycinaniu drzew oraz czyszczeniu i omiataniu ulic i placów itp.
7. Zwiększenie stopnia kontroli nad lokalizowaniem i funkcjonowaniem potencjalnie uciążliwych dla społeczeństwa oraz zagrażających środowisku przyrodniczemu inwestycji przemysłowych i usługowych, takich jak: składowiska i zakłady utylizacji odpadów, fermy zwierzęce itp.
Wymienione wyżej kierunki działań mogą i powinny być identyfikowane i ujmowane w gminnych programach ochrony środowiska sporządzanych na podstawie przepisów ustawy Prawo ochrony środowiska (art. 17 i 18).
* * * * *
dr Dominik Drzazga – ekspert z zakresu skuteczności planowania przestrzennego w zarządzaniu zrównoważonym rozwojem w układach terytorialnych. Adiunkt w Katedrze Zarządzania Miastem i Regionem na Wydziale Zarządzania Uniwersytetu Łódzkiego. Członek Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju Polskiej Akademii Nauk. Sekretarz Oddziału Łódzkiego Towarzystwa Urbanistów Polskich. Brał udział w opracowaniu dokumentów strategicznych na poziomie krajowym, regionalnym i lokalnym, w tym w pracach eksperckich nad Koncepcją przestrzennego zagospodarowania kraju 2030.
